Lhi Trobadors
Remonton a l’Uech Cents las premieras elaboracions d’una grafia per escriure lhi dialects occitans: lhi trobadors adobravon una grafia etimologica, coma se pòl veire da l’omatge que Dante Alighieri rend al trobador Arnaud Daniel en siu cap d’òbra:
Tan m’abellis vostre cortes deman, |
|
Purg., XXVI, vv.140-148 |
Mistralenca
Lhi premiers a prener una decision ortografica e linguística per la produccion en lenga d’òc son ental 1854 lhi membres del Felibritge, moviment literari fondat da un grop d’estudiós a l’entorn de Frederic Mistral. Coma lenga literaria cernon lo dialect provençal rodanenc, e per la grafia fonetica prenon lo modèl francés, creant la grafia dicha mistraliana o mistralenca. Embè aquesta grafia de fach Mistral escriu sias òbras mai famosas, da Mireìo a Calendau a Lo poema dau Rose, per las qualas ental 1904 ganha lo premi Nòbel per la literatura.
Cante uno chato de Prouvènço. | Canto una fanciulla di Provenza |
Mirèio, Cant I (F. Mistral) |
La grafia mistraliana adaptaa al dialèct gascon es dicha febusiana.
L’Escolo dou Po
La nòrma de l'Escolo dou Po es un sistema ortografic d’impostacion fonematica fondat sus la nòrma mistraliana, adaptat a la varietat linguística alpina, e esvilopaa despuei lo 1971 da l'associacion omònima fondaa a Criçòl nel 1961 da personatges coma Tavo Burat, Pinin Pacòt, Renat Maurin, Sergio Arneodo. Es estaa per desenas d’ans la mai adobraa en las valadas occitanas, ente es emplegaa encara encuei; es dicha decò grafia concordaa.
Valai un exemple en lhi vers de la lirica Roccho la cuno de Barbo Toni Boudrier.
Fai pa la grimmo que te vén la bimmo, |
|
Lo Sistema Genre
La grafia Genre a agut coma ideator un expert di patois occitans e franco-provençals, Arturo Genre, professor associat de Fonetica Esperimentala a la Facultat de Letras e Filosofia de l’Universitat de Turin e membre del Despartiment de Sciença del Lengatge e Literaturas modernas comparaas. Sus la basa del sistema ortografic italian, mincatant d’aquel francés e creant de grafemas novèls, despuei lhi ans Setanta a adobrat lo sistema per l’Atlant Toponomastic del Piemont Montan, una òbra que cuelh lhi micro topònims des montanhas piemontesas. Lo sistema es fondat sus cinq principis: 1) la pus granda correspondença entre sòn e senh; 2) la renoncia ai criteris etimològics, per poler escriure chasque paraula parelh coma es prononciaa; 3) la descripcion mec di fonemas; 4) la possibilitat d’adobrar tuchi lhi mejans d’escrichura; 5) lo refùs de totas normalizacions o koinè forçaas, la creaccion d’un sistema d’escrichura comun, que mantene, decò s’la carta, la richessa linguística de chasque varietat. Encuei es adobraa en quarque valada del turinés.
Classica o Alibertina
Per respòndre a la grafia seleccionaa dai Felibres provençals, pas sempre justa per las autras varietats occitanas, nais l’Escòla occitana, que propon un retorn a la grafia classica adobraa dai trobadors. Ental 1935 Lois Alibert propon a la fin una grafia etimològica adaptaa a totas las varietats occitanas. Dicha classica o alibertina, se basava sus l'unitat de la lenga en rapòrt a l’etimologia latina. La grafia pòrta a una sobstanciala unitat grafica second principis de coeréncia etimològica e permet de realizacions foneticas diferèntas, respectant las caracteristicas de variabilitat de la lenga. La grafia comuna permet decò d’acceder a l'ensemp de la produccion literaria, jornalistica e scientifica de tot lo territòri occitan. Un exemple ven da la lirica Messatges de Marcela Delpastre, lemosina.
Qu'escotetz, qu'escotetz pas, qué 'quo me fai ? |
|
Aquesta grafia navisa aquela adobraa dai trobadors. Es la grafia qu'emplega principalament Espaci Occitan.
La norma bonaudiana
La nòrma bonaudiana - que se definìs coma auvernhat literari e pedagògic après aver emplegat la denominacion escrichura auvernhata unificaa o EAU (eicritürà euvarnhatà vunefiadà) - es una nòrma lingustica que fixa la lenga occitana en sa varietat d’Auvernha. Es pareissua ental 1973 en las òbras de Pierre Bonnaud e es sobstengua dal Cercle Terre d'Auvergne.